Samkvæmt ævisögu athafnamannsins Einars Guðfinnssonar má rekja forsögu þessarar virkjunar líklega allt til ársins 1919, þegar Jón J. Fannberg var oddviti Hólshrepps. Er hann talinn vera einn helsti frumkvöðullinn að virkja Fossár í Syðridal.
Fyrstu framkvæmdir hófust á vegum Hólshrepps sumarið 1929, með stíflugerð fyrir 0,05 Gl inntakslón uppi á Reiðhjallanum. Reiðhjallinn er í um 330 metra hæð og til gamans má geta þess að steypuefni varð að flytja neðan frá sjó, fyrst með bíl fram að Syðradalsvatni þar sem efnið var sekkjað. Þaðan var efnið flutt með pramma yfir vatnið fram í Gilsodda, en áður hafði ós vatnsins verið stíflaður til að hækka vatnsborð til þess að pramminn flyti hlaðinn. Frá Gilsoddanum var síðan efnið flutt að rótum Reiðhjallans og eftir það á klakki upp að stíflustæðinu. Þennan burð þoldu ekki nema hraustustu hestar, því um klungurveg var að fara.
Ekki tókst þó að ljúka þessum framkvæmdum vegna lánsfjárskorts, enda miklir erfiðleikar í íslensku efnahagslífi þá. Stíflan reyndist nothæf 30 árum seinna, sem grunnur að endanlegri stíflu.
Samkvæmt rafvæðingaráætlun ríkistjórnar Ólafs Thors var hafist handa við byggingu virkjunarinnar í júní 1956. Síðar var gert ráð fyrir að virkjunin yrði tengd raforkukerfi Vestfjarða eftir að svokallaðri Mjólkárveitu væri lokið. 8. mars árið 1958, var Fossárvirkjun, eða Reiðhjallavirkjun eins og hún er nefnd í dag, tekin formlega í notkun.
Sigurður Thoroddsen verkfræðingur hafði yfirumsjón með mælingum og hönnun burðarvirkja. Rafmagnsdeild Rafmagnsveitnanna sá um aðra tæknivinnu og uppsetningu í samvinnu við framleiðanda. Arkitekt stöðvarhúss var Sigvaldi Thordarson. Byggingarmeistarar og verktakar voru Ragnar Bárðarson og Þórður Kristjánsson. Skoda-Export í Tékkóslóvakíu afgreiddi og hannaði bæði þrýstivatnspípu og vél- og rafbúnað fyrir virkjunina. 20-35 manns unnu við framkvæmdirnar.
Heildarlengd stíflu er 350 m, þar af 30 m. steinsteypt, með mestu hæð 5,5 m. Yfirfallið er í 333 m.y.s. og verg fallhæð er 316 m. Þrýstivatnspípan er rúmlega 1,4 km löng stálpípa, 0,3 til 0,35 m. að innanmáli. Stöðvarhúsið stendur niður við Tröllá. Uppsett afl var 400 kW með hverfli af Pelton-gerð. Raunfallhæð við fullt álag var um 292 m og rennslið við sama álag 0,177 m3/s.
Fyrsti rafveitustjóri þessarar virkjunar var Jóhann Líndal. Í upphafi var reiknað með að aðeins yrðu haldnar vaktir í stöðvarhúsinu í einn mánuð og var ráðinn vélstjóri til þess að sinna vöktum í öryggisskyni með Jóhanni. Sá vélstjóri var Kjartan Guðjónsson frá Bolungarvík.
Raforkuframleiðslan hefur verið mikil þau ár sem Orkubú Vestfjarða hefur rekið virkjunina, eða frá árinu 1978. Nýtingartíminn að meðaltali hefur verið yfir 7200 tímar og framleiðslan um 2,9 GWh á ári. Mikið lindarrennsli skýrir þessa góðu nýtingu, því vatnasviðið er ekki nema 0,8 km2.
Endurnýjun
Það var svo sumarið 1989 sem rafalinn í virkjuninni bilaði. Þá þegar urðu uppi miklar vangaveltur um aðgerðir. Ákveðið var að framkvæma bráðabirgðaviðgerð en vegna ótryggrar viðgerðar, óvirks gangráðs, stjórnbúnaðar og fleira, var ákveðið að athuga kostnað á því að skipta út öllum búnaði í stöðvarhúsinu. Í byrjun ársins 1990 var leitað eftir tilboðum í búnaðinn með auknar nútímalegar kröfur að leiðarljósi. Þær helstu voru eftirfarandi:
– Gæslufrí stöð
– Vatnshæðarstýring möguleg
– Stöðin yrði tengjanleg við fjargæslubúnað Orkubúsins.
– Stækkun á vélasamstæðu eins og þrýstivatnspípan leyfði.
Sex tilboð bárust og var ákveðið að taka tilboði frá Smith & Norland h.f. upp á kr. 16.197.000. Rafali, rafmagnshlutinn af gangráðnum og annar raf- og stjórnbúnaður kom frá Siemens. Vélbúnaður og vökvahlutinn af gangráðnum kom frá Wassenkraft Volk. Bæði fyrirtækin frá Þýskalandi.
Gamla stöðin var síðan tekin út af neti Orkubúsins 25. júní 1991. Þá hófst vinna við stífluhús og endurbætur á stíflu og var því verki lokið í ágúst 1991. Raf- og vélbúnaður var tekinn niður í september og í október kom nýi búnaðurinn.
12. nóvember hófust síðan prófanir og stilling á búnaði. Vélin sjálf var fyrst látin snúast þann 24. nóvember og var prófunum lokið þann 6. desember.
Vatnshverfillinn er eins og áður af Pelton-gerð með tvívirkum gangráð, bunuskera og einni nál. Afl nýju samstæðunnar er 520 kW, snúningshraðinn 1000 s/mín og rafalaspenna 400 V. Við stækkunina lækkaði verg fallhæð undir 280 m og rennslið jókst í 0,22 m3/s.
Raforkuframleiðslan fyrsta heila starfsárið með nýju vélinni var tæpar 3,7 GWh.Er það um 26% aukning miðað við áðurnefnt meðaltal og 11 % aukning miðað við metframleiðslu sem var 3,3 GWh árið 1984.
Bæði árin var einnig unnið við endurbætur á stöðvarhúsinu, utan sem innan. Húsið var sandblásið, múrhúðað og málað að utan. Einnig var settur gúmmídúkur á þak og nýtt gler í alla glugga. Gólf hússins voru flísalögð og aðrir hlutar málaðir. Lýsing, flísalögn og annar lóðarfrágangur umhverfis stöðvarhúsið og margt fleira.
Starfsmenn Orkubúsins, bæði svokölluð Reiðhjallanefnd og vinnuflokkur fyrirtækisins í Bolungarvík, sáu um alla tæknivinnu og einnig hluta af uppsetningu búnaðarins, ásamt verktökum í Bolungarvík. Seljendur búnaðarins sáu um nauðsynlegar forritanir, stillingar og prófanir.
Eignfærður kostnaður var bæði árin um 30 Mkr. Annar kostnaður sem færður var á rekstur t.d. niðurrif á gamla búnaðinum, viðhald húss og stíflu, frágangur lóðar o.s.frv. var um 15 Mkr. Til gamans má hins vegar geta þess að kostnaður við gerð virkjunarinnar 1958 var talinn vera um 11 Mkr., sem mun svara til um 170 Mkr. á núgildandi verðlagi. Framleiðsluverðmæti virkjunarinnar 1992 miðað við heildsölu gjaldskrá Landsvirkjunar var rúmar 10 Mkr.
Á vígsludegi virkjunarinnar, eftir endurnýjunina, þakkaði stjórnarformaður, Eiríkur F. Greipsson, öllum þeim aðilum sem að þessari framkvæmd hafa unnið. Kvað hann fráganginn í öllu bera fagmannlegu handbragði glöggt vitni. Ennfremur svona til gamans fór hann með vísukorn eftir Guðmund Inga Kristjánsson. Ort um íslenskar virkjanir:
Aldrei var svo vitlaus gerð
virkjun hér á landi,
að hún borgi ei sitt verð
og til heilla standi.
